ЛЕКЦ 5. ЖЭНДЕР БА ХҮНИЙ ХӨГЖИЛ

Сайн байцгаана уу, хүүхдүүдээ? Та бүхэнд энэ удаагийн лекцийг танилцуулахад бэлэн боллоо. Бид энэ удаад “Жэндер ба хүний хөгжил” гэсэн сэдвийг сонгон авч байна. Та бүхэн таалан болгооно уу.

Орчин үед хүний хөгжлийн тухай асуудлыг авч үзэхтэй холбоотойгоор гарч ирэх өөр нэг асуудал жендер юм. Анхлан “Жендер” гэх ойлголтыг Америкийн сэтгэл зүйч, Жон Хопкинс Их Сургуулийн профессор Жон Мани 1955 онд нийтлүүлсэн бүтээлдээ хэрэглэсэн байдаг. Эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүс, түүний нийгмийн шинж чанарыг тодорхойлох үүднээс ашигласан байдаг. Өнөөдөр хүйсийн тэгш эрхийн тухай асуудлыг уг ойлголтоор дамжуулан илэрхийлдэг байна. Хүйс гэдэгт зөвхөн эрэгтэй, эмэгтэй хүмүүсийг ойлгох нь хоцрогдсон бөгөөд сүүлийн үеийн судалгаагаар 46-78 хүйс байгааг тогтоосон байдаг. Өөрөөр хэлбэл, эдгээр хүйсийн тэгш эрхийн тухай асуудлыг жендер гэх ойлголтоор дамжулан илэрхийлдэг гэсэн үг юм. УИХ-аас 2011 оны хоёрдугаар сарын 2ны өдөр баталсан “Жендерийн эрх тэгш байдлыг хангах тухай” хуулийн 4.1.1-т жендер гэдгийг “улс төр, эрх зүй, эдийн засаг, нийгэм, соёлын ба гэр бүлийн харилцаанд эрэгтэй, эмэгтэй хүний гүйцэтгэх үүрэг, хүлээх хариуцлага, тэдний нийгэмд эзлэх байр суурийн талаар уламжлагдан тогтсон, түүхэн явцад хувьсан өөрчлөгддөг ойлголт, үзэл, хандлагыг” хэлнэ хэмээн тодорхойлсон байдаг.

Улмаар жендерийн эрх тэгш байдалд дараах зарчмыг баримтална хэмээн заасан. Үүнд:

1.      Жендерийн  тэгш эрхийн зарчим: эрэгтэй, эмэгтэй хүн бүр улс төр, эдийн засаг, нийгэм, соёл, гэр бүлийн ба бусад харилцаанд тэгш эрхтэй байх, нийгмийн амьдралд адил оролцох, хөгжлийн үр шим, нийгмийн баялгаас тэнцүү ашиг хүртэх боломж, нөхцөлийг хангах;

2.      Ялгаварлан гадуурхахгүй байх зарчим: эрэгтэй, эмэгтэй хүн бүр нас, хүйс, ажил, албан тушаал, үзэл бодол, гэрлэлтийн байдал, боловсролын ялгаа зэргийг үл харгалзан ялгаварлан гадуурхалт, хязгаарлалтгүйгээр хүний эрх, эрх чөлөөг эдлэх;

3.      Төрийн хариуцлагын зарчим: төр эрэгтэй, эмэгтэй хүний эрх тэгш байдлыг хангах талаар Монгол Улсын Үндсэн хууль, Монгол Улсын олон улсын гэрээ, бусад хууль тогтоомжоор ногдуулсан үүргээ биелүүлэх, түүний үр дүнгийн төлөө хариуцлага хүлээх;

4.      Жендерийн мэдрэмжтэй бодлогын зарчим: хууль тогтоомж, төрийн бодлого, хөтөлбөр, төлөвлөгөө, төсөлд жендерийн  үзэл баримтлалыг тусгах замаар хөгжлийн бодлогыг жендерийн  агуулгатай болгох;

5.      Жендерийн мэдээлэл хүртээмжтэй байх зарчим: хүйсээр ангилсан албан ёсны статистикийн болон бусад мэдээллийн ил тод, нээлттэй, хүртээмжтэй байдлыг хангах.

Тус хуулийн үндсэн санаа нь жендерийн эрх тэгш байдал хангагдсан үед хүний хөгжлийн тухай ярьж болно гэж үзсэнд оршино. Гэвч Монгол улсад жендерийн эрх тэгш байдал бүрэн утгаараа хангагдаж чадахгүй байна. Нийгэм дэх эмэгтэйчүүдийн үүрэг өсөн нэмэгдэхийн зэрэгцээ эрэгтэй хүмүүсийн нийгмийн байр суурь хариулт эрэлхийлсэн хурц асуудлыг нэг болж байна. Үүний зэрэгцээ, эмэгтэйчүүд нийгмийн гол хөдөлгөгч хүч болж байгаа ч удирдлагын түвшинд, шийдвэр гаргах түвшинд тэдний оролцоо харьцангуй сул байгааг сүүлийн үеийн судалгаануудад дурдах болсон.

Ажил эрхэлж байгаа, тэрчлэн сурч байгаа нийт хүн амын дунд эмэгтэйчүүдийн эзлэх хувь тасралтгүй нэмэгдэж байна. Нөгөө талаас, үүнийг дагаад өрх толгойлсон, эсвэл гадаад хүнтэй гэрлэсэн эмэгтэйчүүдийн тоо өсөх хандлагатай болж байгааг онцлох байна. Энэ нь цаад мөн чанартаа Монголд хүйсийн эрх тэгш байдал хангагдаж чадахгүй байгаагийн илрэл юм [1].

Энэ удаагийн лекц үүгээр жаргаж байна. Анхааран судалсан та бүгдэд баярлалаа. Тухайн сэдвийг дэлгэрүүлэн унших судлах даалгавар өгч байна.  

Ашигласан эх сурвалж

[1]	И. В. Шаповаленко, Возрастная психология (Психология развития и возрастная психология), Москва : Гардарики, 2005.

 

 

ЛЕКЦ 4. ЯДУУРЛЫН ТУХАЙ ОЙЛГОЛТ, ХЭМЖИГДЭХҮҮН

 

Сайн байцгаана уу, хүүхдүүдээ? Та бүхэнд энэ удаагийн лекцийг танилцуулахад бэлэн боллоо. Бид энэ удаад “Ядуурлын тухай ойлголт, хэмжигдэхүүн” гэсэн сэдвийг сонгон авч байна. Та бүхэн таалан болгооно уу.

Ядуурал нь хүн төрөлхтний нийгмийн хамгийн хурц асуудлын нэг болно. Үүний зэрэгцээ, ядуурал нь эдийн засгийн мөн чанартай үзэгдэл юм. Хүн амын амьдралын түвшин, нэг хүнд ноогдох ДНБ-ий хэмжээ, улс орны үйлдвэрлэлийн хүчин чадал зэрэг олон үзүүлэлтээр ядуурлын түвшинг авч үздэг. Ядуурал нь нийгмийн үзэгдэл болохын хувьд хүн амын худалдан авах чадвар буурах, эдийн засгийн хөгжил саарах, эдийн засгийн болон нийгмийн холбоо алдагдах, бараа, бүтээгдэхүүний эрэлт, нийлүүлэлтэд нөлөөлөх зэрэг сөрөг үр дагавартай байдаг.

Ядуурлын асуудал дэлхийн ихэнх улсын хувьд хүндхэн зүйл юм. 1992 онд Бразилийн Рио де Жанейро хотноо болсон дэлхийн чуулга уулзалтаас “XXI зууны хэлэлцэх асуудлууд” нэрт бодлогын баримт бичиг гарсан байдаг. Түүнд ядууралтай тэмцэх нь гишүүн бүх орны нийтлэг чиг үүрэг мөн гэж заасан байдаг.

Орчин үед шинжлэх ухааны хүрээнд ядуурлыг судлах хоёр үндсэн хандлага оршин байна. Үүнд:

·         Социал-дарвинист хандлага. Уг онолын гол төлөөлөгчид нь Х. Спенсер, Э. Гиддэнс, П. Ж. Прудон нарын хүмүүс болно. Эдгээрийн дэвшүүлдэг гол санаа нь хүн амын дундах тэгш бус байдал нь жам ёсны үйл явц бөгөөд нийгмийн болон хүний хөгжлийг урагшлуулагч гол хүчин зүйл мөн гэж үздэг байна. Өөрөөр хэлбэл, хүн амын дунд тэгш бус байдал, тэр дундаа ядуурал байх нь зүй ёсны үзэгдэл мөн. Ядуурал, тэгш бус байдал байснаар хүн, нийгмийн хувьд хөгжин дэвших нөхцөл бүрддэг байна гэсэн санааг гаргадаг.

·         Социал-тэгштгэсэн хандлага. Гол төлөөлөгчид нь Ж. Ж. Руссо, Г. Бабеф нар болно. Тэдний үзсэнээр, ядуурал бол байх ёсгүй нийгмийн үзэгдэл юм. Ядуурлын үндэс нийгэм дэх баялагийн тэгш бус хуваарилалттай холбоотой байдаг. Хэрэв ядуурлыг үндсээр нь арилгахыг хүсвэл нийгмийн харилцааг бүхэлд нь өөрчилсөн хувьсгалт үйл шаардлагатай гэж үздэг байна. Ж. Ж. Руссо бичихдээ “Хүн эрх чөлөөтэй төрдөг авч нийгмийн орчинд хаа сайгүй зөрчигдсөн байна” хэмээн бичжээ. К. Маркс, Ф. Энгельс нарын хувьд ядуурал нь баялагийн тэгш бус хуваарилалттай шууд холбоотой болно. Үйлдвэрлэлийн харилцаанд тэгш бус байдал ноёрхсоноор хөрөнгийн жигд бус хуваарилалт үүсэх бөгөөд үр дүнд ядуурал үүснэ гэж үзнэ. Ингэхдээ хүн төрөлхтнийг ядуурлаас ангижруулах цорын ганц арга байгааг нь оршин буй төр-нийгмийн тогтолцоог үндсээр нь халах явдал мөн гэж үзнэ. Энэ ч утгаараа “шинэ нийгэм хуучин нийгмээр жирэмсэн болоход хүчирхийлэл бариач эмгэн нь болно” хэмээн Маркс сургажээ. Харин В. И. Ленин хүн хүнээ дарлах ангит нийгмийн харилцаа түүхийн явцад улдаж, төр алмас сүхтэй зэрэгцэн түүхийн музейн үзмэр болох тухай сургасан байдаг.

·         Статистик-социологийн хандлага. Гол төлөөлөгчид нь Ф. Ле-Пле, Ч. Бут, С. Раунтри нар болно. Ядуурал бол юуны түрүүнд, нийгмийн өвчин мөн гэж үзнэ. Орлогын түвшин, үндсэн хэрэгцээгээ хангаж буй байдал, ажиллах чадвартай, эрүүл байхад шаардлагатай хэм хэмжээ зэрэг ядуурлын үзүүлэлт болдог талаар Ч. Бут онцолсон байна. Ямартаа ч ядуурлыг арилгавал зохих нийгмийн үзэгдэл мөн гэсэн санааг гаргасан. Гэхдээ өмнөх социал-тэгштгэх хандлагаас ялгаатай нь, бүхий л нийгмийн суурь шинжтэй гэж үзээгүй бөгөөд энэ ч утгаараа шийдвэрлэх арга нь хувьсгал биш гэжээ.

Хэв шинжийн хувьд ядуурлыг дотор нь харьцангуй, үнэмлэхүй, субьектив гэсэн гурван төрөлд ангилдаг байна.

Улс орны дундаж орлогын 40, 50 хувьд хүрэхгүй орлогоор амьдарч байгаа нөхцөлд харьцангуй ядуурлын тухай ярьж болох юм. Харин амьдралын наад захын хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй байгаа бол үнэмлэхүй ядуурал мөн. Хүний өөрийнх нь байдал бусад хүний материаллаг байдалтай харьцуулахад харьцангуй доогуур байгаа нөхцөлд бид субьектив ядуурлын тухай асуудлыг авч үзэж болох байна.

Судлаачдын зүгээс ядуурал, хүний хөгжил урвуу хамааралтай үзэгдэл болохыг онцолдог. Өөрөөр хэлбэл, хаана ядуурал их байна, тэнд хүний хөгжил бдит утгаараа хангагдах боломж муу гэсэн санааг гаргадаг.

Сүүлийн жилүүдэд ядуурлын өөр нэг хэв шинжийн тухай хүчтэй ярих болсон. Энэ бол сэтгэлгээний ядуурлын тухай ойлголт юм. Ялангуяа хөгжиж буй улс орнуудад төрийн халамж, хамгааллын бодлого хүчтэй явагдах болсноор энэ төрлийн ядуурал нэмэгдэх, тэр хэрээрээ хүний хөгжил хангагдахгүй байх нөхцөл бүрдэж байгааг дурдах байна [1].

Энэ удаагийн лекц үүгээр жаргаж байна. Анхааран судалсан та бүгдэд баярлалаа. Тухайн сэдвийг дэлгэрүүлэн унших судлах даалгавар өгч байна.  

Ашигласан эх сурвалж

[1]	И. В. Шаповаленко, Возрастная психология (Психология развития и возрастная психология), Москва : Гардарики, 2005.

 

 

ЛЕКЦ 3. ХҮНИЙ ХӨГЖИЛ БА ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖИЛ

 Сайн байцгаана уу, хүүхдүүдээ? Та бүхэнд энэ удаагийн лекцийг танилцуулахад бэлэн боллоо. Бид энэ удаад “Хүний хөгжил ба тогтвортой хөгжил” гэсэн сэдвийг сонгон авч байна. Та бүхэн таалан болгооно уу.

Хүн төрөлхтөн сүүлийн жилүүдэд хүний хөгжлийн тухай асуудлыг тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалын үүднээс авч үзэж судлах болсон.

Ингэхэд тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал гэж юуг хэлэх вэ?

Анхлан 1968 оны дөрөвдүгээр сард Эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, хөгжлийн байгууллагын шинжлэх ухааны асуудал хариуцсан ерөнхий захирал Александр Кинг, Италийн үйлдвэр эрхлэгч Аурелио Печчеи нар хамтран хүн төрөлхтний техник-технологийн хөгжил, экологийн асуудлыг нийцтэй байдлаар шийдвэрлэх гарцыг эрж хайх явцдаа Ромын клуб нэртэй олон улсын сайн санааны байгууллагыг үүсгэн байгуулжээ. Уг байгууллагын томоохон зорилтын нэг нь хүн, байгалийн хоорондын зохистой харилцааг бий болгох, биосферийн хөгжлийн хандлагыг судлахад оршиж байв. Энэ хүрээнд 1972 онд “Хүн төрөлхтний асуудлууд” нэртэй шинжлэх ухааны төсөлт ажлын үр дүнгээ хэвлүүлсэн бөгөөд уг илтгэлдээ “өсөлтийн хязгаар” гэсэн ойлголтыг нэвтрүүлсэн байна.

Санаа нь хүн төрөлхтний эдийн засгийн болон хүн ам зүйн өсөлт, байгалийн нөөцийн хомсдол хоёрын дунд нэг нэгнээ үгүйсгэсэн эсрэг тэсрэг харилцаа бий болсныг онцлоод уг асуудлыг шийдвэрлэхгүй бол ирээдүйд томоохон сүйрэл үүсэж болохыг анхааруулсан байна. Энэ хүрээнд байгалийн нөөц ашиглалтад зохистой өсөлтийн хязгаарын онолыг боловсруулсан байна. Ромын Клубын гишүүд болох Донэлла Н. Мэдоус  (Donella N. Meadows), Дэннис л. Мэдоус (Dennis L. Medose), Йёргэн Рандэрс  (Jørgen Randers), Уильям У. Бэренс (William W. Berens) нар хүн төрөлхтний техник-технологийн боломж дэлхийн хүн амын өсөлт, аж үйлдвэржилт, хүрээлэн буй орчны бохирдол, хүнсний бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, нөөцийн хомсдолд хүргэнэ гэсэн дүгнэлтэд хийхэд нөлөөлсөн.

Байгалийн нөөц баялагаа шавхах хүн төрөлхтний өсөлт биднийг хаашаа хөтлөх вэ? Мэдээж хэрэг, хариулт энгийн. Мөхөл, сүйрэл рүү. Одоо тэгвэл бид юу хийх ёстой вэ?

Дээрх асуултад хариулт эрэлхийлэх явцад тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлал боловсруулагдсан юм. Тогтвортой хөгжил гэдгийг бид ирээдүй үеийнхээ боломж, бололцоог хязгаарлахгүйгээр энэ үеийнхээ хэрэгцээг хангах үйл явц мөн гэж тодорхойлж болох юм.

1983 онд хуралдсан Брундтландын тайланд тогтвортой хөгжлийг эдийн засгийн хөгжил, нийгмийн дэвшил, хүрээлэн буй орчны зохистой харилцаа мөн гэж тодорхойлсон байна. Үүнийг зургаар илэрхийлбэл дараах байдалтай байна (Зураг 1).

Тогтвортой хөгжил

НҮБ-аас гаргасан тогтвортой хөгжлийн үзэл баримтлалд нийт 132 үзүүлэлтийн хүрээнд тогтвортой хөгжлийг үнэлнэ хэмээн заасан байдаг. Энэ нь орчин үед хүний хөгжлийг хэмжих үзүүлэлт гэж үнэлэгдэж байна. Үүнийг нийгмийн, эдийн засгийн, байгаль орчны гэх гурван томоохон айд хуваан авч үздэг байна.

Энэ удаагийн лекц үүгээр жаргаж байна. Анхааран судалсан та бүгдэд баярлалаа. Тухайлсан сэдвийн хүрээнд дэлгэрүүлэн унших судлах даалгавар өгч байна [1].

Ашигласан эх сурвалж

[1]	И. В. Шаповаленко, Возрастная психология (Психология развития и возрастная психология), Москва : Гардарики, 2005.

 

ЛЕКЦ 2. ХҮНИЙ ХӨГЖЛИЙН ҮЗЭЛ БАРИМТЛАЛУУД

 Сайн байцгаана уу, хүүхдүүдээ? Та бүхэнд энэ удаагийн лекцийг танилцуулахад бэлэн боллоо. Бид энэ удаад “Хүний хөгжлийн үзэл баримтлалууд” гэсэн сэдвийг сонгон авч байна. Та бүхэн таалан болгооно уу.

Хүн төрөлхтний олон мянган жилийн хөгжлийн явцад хариулт эрэлхийлсэн асуулт олон гарч байсны нэг нь хүний хөгжлийн тухай асуудал юм. Бид өмнөх хичээлийн хүрээнд хүний хөгжил, түүний тодорхойлолтын талаар авч үзсэн билээ. Энэ удаад хүний хөгжлийн ямар ямар үзэл баримтлалууд байдаг, тэдгээрийн нийтлэг болон ялгаатай талыг харьцуулан авч үзэх болно.

Өмнөх хүчээлийн хүрээнд хүний хөгжлийн дараах найман үндсэн онол байгааг дурдсан билээ. Эдгээрт:

1.      Хүний хөгжлийн биогенетик онол:

2.      Хүний хөгжлийн сэтгэцийн задлан шинжилгээний онол:

3.      Хүний хөгжлийн Э. Эриксоны онол:

4.      Ж. Уотсоны бихевиорист онол:

5.      Танин мэдэхүйн үе шатын онол:

6.      Нийгэм-соёлын онол:

7.      Хүний хөгжлийн биосоциал онол:

8.      Хүний хөгжлийн экологийн онол зэргийг дурдаж болно.

Одоо эдгээрийг нэг бүрчлэн дэлгэрүүлэн авч үзье.

Хүний хөгжлийн үйл явцыг тайлбарлахад ихээхэн хувь нэмэр оруулсан онолын нэг нь хүний хөгжлийн биогенетик үзэл баримтлал болно.

Анхлан хүний хөгжил гэж юуг хэлэх, байгаль, нийгмийн гэх хоёр хүчин зүйлийн аль нь уг үйл явцад илүү давамгай үүрэг гүйцэтгэх тухай асуудал эрдэмтдийн дунд маргаан дэгдээх болсон. Анх тэргүүн уг асуултад эрэмбэ дараатай хариулт өгөхийг эрмэлзсэн хүн бол Францын соён гэгээрүүлэгч Жан Жак Руссо (1712-1778 он) болно. Тэрээр хүний хөгжилд нийгмийн гэхээсээ илүүтэйгээр байгалийн хүчин зүйл хүчтэй нөлөөлдөг болохыг гаргасан. Хөгжил гэгч байгалийн хуулийн дагуу орших бөгөөд хүүхэд өсөлт, хөгжлийн явцдаа томчуудын нөлөөлөлд бага автдаг гэж тэрээр үзсэн. Хөгжил нь генетикийн хувьд кодлогдсон зүйл болно. Өмнөх үеийн бүх мэдээллийг өөртөө агуулсан, энэ хэрээрээ шинэ зүйл огтоос бий болдоггүй биологийн биет болохыг гаргасан. Ийм санааг хөгжүүлэгчдийг Руссогийн үеэс нативист-преформизм гэж нэрлэх болжээ [1, p. 16].

Биогенетик онол бүрэлдэн тогтох анхны алхамыг хийсэн хүн бол Английн ургамал судлаач, хувьслын онолыг үндэслэгч Чарльз Дарвин болно. Тэрээр хөгжил буюу генезис тодорхой хууль, зүй тогтолд захирагдана гэж үзсэн. Цааш нь Америкийн нэр цолгорсон эрдэмтэн Стэнли Грэнвилл Холл уг онолыг хөгжүүлсэн. Гол санаа нь хүний хөгжлийн үйл явц нь тодорхой үе шат дамжин хэрэгжих эрэмбэлэгдсэн үйл явц бөгөөд генетик шинж чанартай болно. Өөрөөр хэлбэл, хүн хөгжих явцдаа хүний биологийн хувьслын үе бүхнийг богино хугацааны давтамжтайгаар туулдаг гэж үзнэ.

Хүний хөгжлийн дараагийн нэг томоохон онол нь сэтгэцийн задлан шинжилгээний онол юм. Сэтгэцийн задлан шинжилгээний онолыг анхлан хөгжүүлэгч нь Германы эрдэмтэн Зигмүнд Фройд болно. Тэрээр сэтгэцийн эмгэгт өвчний шинж, илрэн гарах байдал, үзүүлэх нөлөөлөлд олон жилийн туршид ажиглалт хийсний үр дүнд хүний мөн чанарыг ухамсарлагдаагүй, иррационал хүч болох хүсэл, зөн билэг, дадал зуршлаар дамжуулан тайлбарлахыг оролдсон. Өөрөөр хэлбэл, хүний хөгжил нь хүний ухамсарлагдаагүй хүсэл болон нинжин сэтгэлээр дарлагдсан хорио цээр хоёрын тэмцлийн үр дүн мөн гэж үзнэ.

Фройдын онолд бие хүний хөгжлийн үе шатын тухай асуудал томоохон байр суурь эзэлдэг. Нийт 5 үндсэн үе шат байхыг гаргасан.

Нэгдүгээрт, орал үе шат байна. 0-1.5 нас хүртэлх үеийг хамарна. Энэ үед зөвхөн хүсэл буюу Ида бий болно.

Хоёрдугаарт, анал үе гэж байна.1.5-3.5 сар хүртэл үргэлжилнэ. Энэ үеийн гол онцлог нь өөрийгөө ажиглах, ёс суртахууны талаас үнэлэлт өгөх механизм буюу Супэр Эго бий болно. Их төлөв эцэг, эх, тэдгээрийн үнэт зүйлээр дамжин илэрнэ.

Гуравдугаарт, фаллик үе шат гэж байна. Их төлөв 3.5-6 нас хүртэлх үеийг хамардаг. Эсрэг хүйстнээ сонирхох, үүнтэй холбоотойгоор Эдип болон Электра хам шинж бий болно.

Дөрөвдүгээрт, далд үе шат гэж байна. Их төлөв 6-12 насны хооронд бий болно. Хүйсийн сонирхол сарниж, хам шинжүүд зөрчигдөх байдал үүснэ. Томчуудын зүгээс ирэх аливаа санал, шүүмжийг няцаах, өөрийгөө бусдаас том болсон гэж үзэх, ёс суртахууны анхны үнэлэмж тогтох байдал бий болно. Гэхдээ энэ нь бэлгийн бойжилтоос ихээхэн хамаардаг. Хүйсийн сонирхлоос хөндийрч, либидо энерги нь юм үзэгдлийг танин мэдэх, ойлгох гэсэн өөр зүг рүү чиглэнэ. Илүү нийгмийн шинж чанарууд төлөвшиж эхэлнэ.

Тавдугаарт, гениталь үе шат гэж байна. 12-18 насны хооронд бий болно. Бэлгийн чиг хандлага бүрэн төлөвшин тогтоно. Бэлгийн эрчим хүч либидо идэвхжинэ. Спортоор хичээллэх, суралцахуйн үйлд амжилт олох байдал ажиглагдана. Энэ үе шатанд биохими болон бие физиологийн томоохон өөрчлөлт бий болно. Супэр эго болон нийгмийн хорио цээрийн нөлөөгөөр бэлгийн дур хүслээ хангаж чадахгүй хямралд орно. Эцэг эхээсээ бие даах, эдип хам шинжийг гэтлэн давах оролдлогууд үүснэ. Хэт түрэмгий болох, оюун санаа болон бие махбодын хувьд өөртөө хор хүргэх аутоагресс үүсэх, сэтгэл санаа тогтворгүй байх зэрэг шинж тэмдэг илэрнэ. Бэлгийн хамтрагчаа хоёр дахь удаагаа сонгох үйл явц эхэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, охид, хөвгүүдийг сонирхох, тэдэнд татагдах байдал ажиглагдана. Гомосексуал болон нарциссист хандлага зарим талаар ажиглагдана.

Бие хүний хөгжлийн сэтгэцийн задлан шинжилгээний онолд Фройдоос гадна Эрих Фромм, Карэн Хорни, Гарри Салливана, Жак Лакан, Алфрэд Адлэр, Карл Юнг нарын хүмүүс томоохон хувь нэмэр оруулсан. Тус үзэл баримтлалын хүрээнд нийт 12 онол багтдаг байна.

Бие хүний хөгжлийн үйл явцыг судлахад томоохон байр суурь эзлэх өөр нэг онол нь Э. Эриксоны онол юм. Эриксон өмнө өгүүлсэн Фройдын үзэл санааг зарим байдлаар хүлээн зөвшөөрсөн байдаг. Өөрөөр хэлбэл, хүний хөгжил гэдэг нарийн төвөгтэй, эрэмбэ дараатай үйл явц болно. Гэхдээ ялгаатай нэг санааг гаргасан нь нийгэм-сэтгэл зүйн шинж чанарт онцгой ач холбогдол өгсөн. Түүний үзсэнээр, бие хүний хөгжил дараах найман үндсэн үе шатыг туулдаг байна. Эдгээрт итгэх, үл итгэх үе шат, бие даасан байдал-эргэлзээний үе шат, санаачлага-гэм буруутай үе шат, бүтээлч-үнэ цэн муутай үе шат, адилтгал-будлианы үе шат, хайр халамж-ганцаардлын үе шат, бүтээлч-зогсонги байдлын үе шат, амжилт-цөхрөлийн үе шат зэрэг болно.

Ж. Уотсоны бихевиорист онол

“Behavior-зан үйл” гэсэн англи үгнээс гаралтай. Гол төлөөлөгчид Э. Торндайк, Ж. Уотсон, Б. Скиннер. Орчноос хүний зан үйлийг өдөөж буй өдөөгчийн үйлчилгээнээс түүнд үзүүлэх хариу үйлдэл шалтгаална. Бихевиорист онолд сонгодог нөхцөлдүүлэлт ба үйлдлийн нөхцөлдүүлэлт гэсэн үндсэн хоёр нөхцөлдүүлэлт бий. Сонгодог нөхцөлдүүлэлт нь амьтны зан үйл түлхцэд хариу үйлдэл үзүүлэх рефлекс юм. Сурахуйн нэг хэлбэр болсон сонгодог нөхцөлдүүлэлтийн онолыг олон эрдэмтэн тал бүрээс үндэслэсэн боловч Оросын эрдэмтэн И. П. Павловын нохой дээр хийсэн цуврал туршилт үүнийг тогтооход чухал үндэслэгээ болжээ. Э.Торндайк 1911 онд муурын чөлөөт зан үйлийг судалсан. Торндайкийн тодорхойлсон Дасгалын хууль, Үр нөлөөний хууль гэсэн сурахуйн хоёр гол зарчим байдаг. Эл хоёр хуулийн эхнийхийг ямар нэг үйлийг хичнээн олон давтвал ухамсарт төдий чинээ гүн бат үлдэнэ, дархаачийнхыг хэрэв түлхцэд үзүүлэх хариу үйлдлийг урамшуулалтай хавсарвал ухамсарт үүсэх холбоос илүү үр нөлөөтэй гэж томъёолж болно гэж үзжээ. Мөн түүний дэвшүүлж байсан нэг асуудал нь мэдлэгийг багшийн шууд удирдлаган дор олж авна, суралцагч мэдээллийг идэвхигүйгээр хүлээн авдаг гэж үзэж байжээ.

Сурагчийг шинэ орчинд дасан зохицоход нь сургах сургагчийн үүргийг багш гүйцэтгэнэ. Зан үйлийг тодорхой төлөвлөх, бэхлэх (урамшуулах), хориглох (саатуулах) тодорхой техник бүхий механик аргуудыг багш эзэмшсэн байх ёстой гэж энэхүү онол үздэг. Багш нь хүүхдийн оюун санааг дархан хүн мэт урлан бүтээнэ. Сургалтын дасан сурахуйн чиг хандлагууд нь зан үйлийн эерэг сайн хэлбэрийг хүүхдэд эзэмшүүлэхийн тулд дасгал давталтыг системтэй хийлгэх, урамшуулах, сөрөг хэлбэрүүдийг таслан зогсоохын тулд орчны нөлөөг багасгах, тэдгээрийн давтамж илэрлийн тоог цөөлөх, шийтгэх зэргээр ажиллахад багшийн үүрэг оршино гэж үздэг. Энэхүү онолын үүднээс мөн  хичээл сургалтын явцад багш хүүхдүүдийг эерэг зан үйл сургахын тулд ангийн сурагчдын санал бодлыг сонсож ангид баримтлах дүрэм зэргийг гаргуулах нь  хүүхдийг орчноос идэвхитэй өдөөж өгч буйн нэг жишээ хэмээн үзэж болно.

Энэ мэтчлэн олон онолыг дурдаж болох байна.

Энэ удаагийн лекц үүгээр жаргаж байна. Анхааран судалсан та бүгдэд баярлалаа. Танин мэдэхүйн үе шатын, нийгэм-соёлын, биосоциал, экологийн онолуудыг дэлгэрүүлэн унших судлах даалгавар өгч байна.

Ашигласан эх сурвалж

[1]	И. В. Шаповаленко, Возрастная психология (Психология развития и возрастная психология), Москва : Гардарики, 2005.